زنبور و تولید کننده عسل

آیه: 

سوره النحل - آیه 68

مقدمه: 

نام زنبور علاوه بر قرآن، در کتب آسمانی پیشین، تورات و انجیل، نیز بیان شده است. با این تفاوت که در قرآن یک سوره به نام زنبورعسل (نحل) نام‌گذارى شده است و نام زنبور فقط یک‌بار در آیه 68 سوره نحل ذکر شده؛ سپس در آیه بعد، به برخی فعالیت‌های آن، همچون خانه‌سازی و تولید عسل اشاره شده است.

زنبور، به‌عنوان حشره‌ای سودمند و پرتلاش و عسل، به‌عنوان ماده‌ای مغذّی و شفابخش، همواره در معرض کنجکاوی‌های بشر قرار داشته است. حاصل آن کنجکاوی‌ها، دانش پرثمر امروزی است. علم جانورشناسی، امروزه به یافته‌های جدیدی پی‌برده و کنکاش در زندگی زنبور نشان داده زنبورهایی که برای ساخت کندو و مکیدن شهد گل و تولید عسل فعالیت می‌کنند، همگی از جنس مادّه هستند.

 این امر، برخی از محققان قرآنی را بر آن داشته تا با دقت در آیات قرآن، به اعجاز بودن آیه 68 سوره نحل، از طریق کاربرد افعال مؤنث «أَنِ اتَخِّذِى و کُلِى و اسْلُکِى»، بر انجام این فعالیت‌ها به‌وسیله زنبور مادّه اذعان نمایند.

بررسی واژگان مهم

وحی

«وَحْی» در لغت به‌معنای نوشتن و «إیحاء» به‌معنی فرستادن و الهام‌کردن و اشاره‌کردن است. همچنین، «وحی» به‌معنای سرعت نیز هست[1]. گفته‌اند اصل وحی همان اشارات سریع و سرّى است که گاهى براى دربرداشتن معنى سرعت، به صداى مجرد و بدون ترکیب یا به اشاره با اعضاء یا به نوشتن اطلاق می‌شود[2].

وحى در قرآن کریم، به معانی مختلفی به‌کار رفته که عبارت است از: تکلم با انبیاء و رسل؛ الهام به انسان از طریق رؤیا و وسوسه و اشاره و الهام به حیوان از طریق غریزه[3].

وحی به زنبور عسل، به‌معنای الهام غریزی به این حیوان است. گفتنی است در قرآن، تعبیر وحی فقط درباره زنبور عسل به‌کار رفته است؛ با وجود اینکه، الهام غریزی در همه حیوانات وجود دارد. علت این امر شاید بدان سبب است که زندگى زنبوران عسل را هرگز نباید با چهارپایان و مانند آن‌ها مقایسه کرد؛ چون آن‌ها زندگى اجتماعى شگفت‌انگیزى دارند[4]. کاربرد وحی برای زنبور عسل نشان‌دهندۀ برتری آن، نسبت به حیوانات دیگر است.

نحل

ریشه «ن-ح-ل» در اصل به معنای بخشش چیزی بدون عوض و درخواست است[5]. در زبان عربی برای مفهوم زنبور، واژه‌هایی نظیر «النَّحْل و الزُّنْبُورُ» به‌کار می‌رود. «النَّحْل» در لغت به معنای «دبر العسل[6] و ذُباب العسل[7]» است. قید «العسل» در معنای آن دقیقاً مشخص می‌نماید که مقصود از «النَّحْل»، زنبور تولیدکننده عسل است که با توجه به‌معنای ریشه «النَّحْل»، به بخشش بی‌عوض عسل نیز اشاره دارد.

«النحل» اسمی است که واحدِ آن «نحلة» است[8]. باید توجه داشت که مقصود از «نحله» زنبور ماده نیست؛ بلکه منظور یک عدد زنبور است که ممکن است از جنس نر یا ماده باشد.

لفظ «نحل»، برای مذکر و مؤنث هردو استعمال می‌شود. این واژه بنا بر اینکه لفظ آن مذکر است به‌صورت مذکر و بنا بر اینکه جمع «نحله» است، به‌صورت مؤنث، به‌کار می‌رود[9].

«عرب‌زبان‌ها به مصغر آن «نُحَیل»، بدون «ه»، می‌گویند به‌دلیل اینکه با واحد آن [نحله] اشتباه نشود»[10]. «نحل»، اسم جنس[11] جمع است[12].

«ال» جنس که بر سر واژۀ «نحل» به‌کار رفته، یکی از کاربردهای آن، اشاره به همۀ افرادِ لفظِ همراه با «ال» است[13]. این نوع «ال»، استغراق جنس نام دارد و علامت تشخیص این «ال» در این است که می‌توان واژۀ «کلّ» را به جای آن گذاشت[14]؛ بنابراین منظور از «النحل»، تمام زنبورها است. یعنی، خداوند به تمام زنبورها از نر و ماده، به‌طور غریزی وحی می‌کند تا به‌تناسب ساختار بدنی خود به انجام وظایف‌شان در کندو بپردازند.

مراحل زندگی زنبور عسل

در این آیه به پنج مرحله از زندگی زنبور عسل اشاره شده است

1-الهام غریزی به زنبور عسل

گفتنی است از دیدگاه علم، زنبورها به دو دسته تقسیم می‌شوند: 1. زنبورهای نر؛ 2. زنبورهای ماده که شامل ملکه و زنبورهای کارگر است. هر کدام از زنبورهای نر و زنبورهای ماده به‌طور غریزی کارهایی را انجام می‌دهند (وَ أَوْحَى رَبُّکَ إِلىَ النَّحْلِ). نقش ملکه در کندو صرفاً باروری و تخم‌گذاری و وظیفه زنبوران نر، بارورسازی ملکه است. درحالی‌که زنبورهای کارگر که از جنس ماده هستند، به جمع‌آوری شهد و گرده گل‌ها و ساخت و نگهداری کندو و پرورش فرزندان می‌پردازند. زنبورهای کارگر، غدد تولیدکننده موم و غذای فرزندان را دارند؛ بنابراین قادر به مکیدن شهد و جمع‌آوری گرده گل‌ها هستند؛ امّا زنبورهای نر ساختارهای مخصوص جمع‌آوری گرده و شهد و نیش ندارند[15].

2-مرحله خانه‌سازی

در قرآن خانه‌سازی به عنوان اولین مأموریت زنبور عسل ذکر شده است («... أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبالِ بُیُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا یَعْرِشُونَ»).

تولید عسل توسط زنبور ماده

واژۀ «إتّخاذ» به‌معانى قراردادن، گردیدن، حاصل‌کردن و ساختن است و با دو مفعول به‌کار می‌رود[16]. خطاب به زنبور با «صیغۀ مؤنث» در افعال «أَنِ اتَّخِذِی و کُلِى و اسْلُکِى»، بنا بر قواعد دستور زبان عربی، به این دلیل است که «نحل» مؤنث معنوی است[17]؛ بنابراین فعل «أَنِ اتَّخِذِی» به سبب دلالت بر معنا مؤنث آورده شده است[18].

علاوه بر آن در لغت برای زنبور نر و ماده دو واژۀ مجزا وجود ندارد و عرب زبانان برای هر دو جنس، لفظ «نحل» را به‌کار می‌برند. خداوند نیز از همین واژه در قرآن استفاده می‌نماید. با این تفاوت که مردم آن زمان از وجود زنبور نر و ماده اطلاع نداشتند؛ امّا خداوند به زوج‌بودن تمام هستی اذعان دارد «وَ مِنْ کُلِّ شَیْ‌ءٍ خَلَقْنا زَوْجَیْنِ ...» و از وجود دو جنس نر و ماده برای تمام موجودات خبر می‌دهد.

ساخت خانه در بعضی درختان و کوه‌ها و بلندی

کلمه «من» که بر سر «جبال و شجر و ما یعرشون» آورده شده به معنای بعض است[19]؛ زیرا زنبور در شکاف همه کوه‌ها و در میان همه درختان و در هر بنائى که مردمان بسازند که جا نمی‌گیرد[20]؛ بلکه در بعضی از آن‌ها خانه می‌سازد. بلکه در قسمتی از کوه برای خود خانه می‌سازد. از این‌رو، معنای «فی» نیز برای «من» بیان می‌گردد[21].

«عرش» از ریشه «ع-ر-ش» دلالت بر ارتفاع در بنا دارد و به‌طور استعاره در معانی دیگر نیز به‌کار می‌رود[22]. بنابراین یعرشون در آیه اشاره به خانه‌سازی زنبوران در ارتفاع کوه‌ها و درختان و در فضاهای سرپوشیده دارد.

کلنی زنبورها از یک شان عمودی تشکیل شده است که معمولاً در محل شاخه‌های بلند درختان، برآمدگی سنگ‌ها و ساختمان‌ها قرار دارد و از قسمت بالا آویزان است و توسط توده‌ای از زنبورها پوشیده شده است[23]. امروزه علم پی‌برده که به طور معمول تعداد افراد نر کندو 5 درصد افراد بالغ است[24] و زنبورهای نر صرفاً وظیفه بارورکردن ملکه را بر عهده دارند و در جستجو و ساخت کندو دخالتی نداشته و این وظیفه به عهده زنبوران کارگر است. وجود زنبور‌های نر به‌منظور جفت‌گیری ملکه لازم و ضروری است؛ ولی جفت‌گیری موفقیت‌آمیز منجر به مرگ آن‌ها می‌شود[25].

3-مرحله مکیدن شهد گل‌ها

در سومین مرحله، خداوند به زنبوران امر می‌فرماید از همه میوه‌ها بخورند «ثمَّ کُلِى مِن کلُ‌ِّ الثَّمَرَاتِ ...». در مورد واژه «ثمرات» امکان دارد این سؤال مطرح گردد که چرا دقیقاً نام شکوفه‌ها ذکر نشده، بلکه به میوه‌ها اشاره شده است. در پاسخ، ابن‌عاشور[26] می‌گوید: «ثمرات مجاز از أزهار یعنی شکوفه‌هاست.» چنان‌چه در مجاز، قرینه‌ای برای دلالت به یکی از معانی، موجود نباشد؛ هر دو معنا را با هم می‌توان در نظر گرفت. پس، احتمال دارد با ذکر واژه ثمرات به هر دو مطلب، یعنی هم مکیدن شهد شکوفه‌ها و هم مکیدن شهد میوه‌ها، اشاره نماید یا احتمال دارد به مکیدن شهد شکوفه‌هایی که به میوه تبدیل می‌شوند، اشاره گردد نه شهد هر شکوفه‌ای یا شهد گل‌ها و سایر گیاهان مدّ نظر باشد.

زنبورهای عسل در طول دوره زندگی خود از گونه‌های مختلف شهد گل و گرده جمع‌آوری می‌کنند. عوامل جاذب زنبورها مقدار شهد یا گرده موجود در گل‌ها است که برای زنبورها ارزش غذایی دارد. وجود عوامل و ترکیبات شیمیایی خاص در شهد و گرده گل که جزء متابولیت‌های ثانویه محسوب می‌شوند، عامل اصلی جذب زنبورها به سمت گل‌هایی خاص می‌باشد[27].

4-مرحله بازگشت به خانه و پیمودن مسیر راه تا رسیدن به کندو

پس از مکیدن شهد گل‌ها، بلافاصله وظیفۀ دیگر زنبورها، یعنی بازگشت به خانه و پیمودن مسیر راه تا رسیدن به کندو بیان شده است «... فَاسْلُکِى سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلًا ...». «سلوک» به معنای نفوذ و داخل‌شدن در راه و گذشتن از آن است[28] و در این آیه لازم به کار رفته است. همچنین، «ذلل»، جمع ذلول[29] برگرفته از «ذِّل» به‌معنى نرم، آرام[30]، تسلیم و رام[31]، به‌عنوان حال برای «راه‌ها» یا «زنبور»، بیانگر دو مطلب جالب است. اول آنکه «توصیف راه‌ها به «ذلل» بدان دلیل است که این جاده‌ها آن‌چنان دقیق تعیین‌شده که در برابر زنبوران عسل کاملاً رام و تسلیم‌اند»[32].  دوم اینکه  «ذُلُلا» حال برای زنبورها است؛ «یعنى زنبور عسل باید در حرکت خود مطیع و فرمانبردار خداوند باشد»[33]. پس، ممکن است به آرام و مطیع‌بودن زنبورها در پیمودن راه‌ها اشاره نماید یا به مشخص‌بودن راه‌ها و اشتباه‌نکردن زنبورها غالباً در پیمودن مسیرها اشاره نماید.

درخصوص اشتباه‌نکردن زنبورها در پیمودن مسیر کندو و ردیابی آن‌ها تحقیقات علمی نشان داده زنبورهای کارگر به محض تولد و به صورت ارثی راه رفت و برگشت به کندو را نمی‌دانند؛ بلکه آن را به کمک تمرینات مداوم و مکرر یاد می‌گیرند. یکی از وظایف ملکه تولید فرومون‌ها است که در طول فاصله‌ای معین، روی گونه‌های مشابه تأثیر دارد. این ترشحات روی زنبورهای کارگر اثر جذبی دارد و از طریق انتشار فرومون‌ها به بیرون کلنی موجب بازگرداندن به سوی ملکه می‌شود.همچنین زنبورها در جهت‌یابی از خورشید و نور پولاریزه‌اش و همچنین اشیایی که روی زمین قرار دارند، مثل خانه‌ها و درخت‌ها و ... استفاده می‌کنند. زنبورها در بازگشت به کندو با استفاده از رنگ و بو مسیریابی می‌کنند. آن‌ها بیش از همه، بوی جمعیت‌شان را حس کرده و به دنبال این بو می‌روند. زنبور عسل قادر به تشخیص نورهای فوق بنفش است. وقتی مسیری را می‌رود مـغـز آن زاویه‌های نـور خورشید را ضبط می‌کند. در بازگشت بر اساس همان اطلاعات برمی گردد. وقتی هوا ابری باشد نیز خورشید را با تحلیل نور می‌تواند از پشت ابرهـا ببیند[34].

5-مرحله تهیه عسل

سپس، در پایان آیه می‌فرماید از درون شکم زنبورها، شهدى به رنگ‌هاى گوناگون، بیرون مى‌آید: «... یخَرُجُ مِن بُطُونِهَا شَرَابٌ مخُّتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِیهِ شِفَاءٌ لِّلنَّاسِ ...».

عسلی که از شکم زنبور خارج می‌شود 80 درصد آن آب است. مقدار رطوبت نوش بسیار متغیر است و بین 20تا95 درصد در تغییر است. نوش گل پس از وارد شدن به چینه‌دان یا عسل‌دان زنبور به علت مخلوط شدن با بزاق قدری رقیق تر هم می‌شود. یعـنی هـمـانطـور که قرآن میگوید آنچه از شکم آن بیرون میآید شبیه به «نوشیدنی» است. سپس، کارگران کـنـدو روی آن کار میکنند به محض اینکه رطوبت عسل به کمتر از 20درصد رسید کارگران درب آن را با ورقه نازکی از موم می‌پوشانند و آن را از لحاظ وارد شدن هوا غیر قابل نفوذ می‌کنند[35].

رنگ عسل

رنگ عسل ناشی از منبع گل آن، ترکیبات معدنی و سایر عوامل می‌باشد. عسل‌ها به‌وسیله دپارتمان کشاورزی امریکا از نظر رنگ به هفت دسته تقسیم‌بندی می‌شوند: سفید روشن مانند آب؛ بسیار سفید؛ سفید؛ کهربایی بسیار روشن؛ کهربایی روشن؛ کهربایی و کهربایی تیره[36].

فواید دارویی عسل

از زمان‌های قدیم و در جوامع مختلف، عسل به‌عنوان دارو کاربردهای زیادی داشته است. از جمله کاربردهای درمانی عسل که از نظر پزشکی نیز تأیید شده اند، عبارت است از: فعالیت ضد باکتریایی عسل[37]؛ درمان زخم معده و روده؛ خواص ترمیم زخم؛ دیابت[38]؛ خاصیت آنتی‌اکسیدانتی عسل؛ خاصیت ضد جهش و ضد توموری؛ خاصیت ضد التهابی؛ ضد میکروب برای دندادن؛ تأثیر در سلامت قلب و عروق؛ تغذیه کودکان؛ درمان بیماری هپاتیت A؛ حساسیت[39] (Bogdanov، 2008: 681).

فواید دارویی بره موم

بره موم، ترکیبی از رزین‌های گیاهی است که به‌وسیله زنبور عسل از درختان جمع‌آوری می‌گردد و در ساخت کندو استفاده می‌شود. فواید دارویی بسیاری دارد[40] (lotfy، 2006: 23-29)

شاه‌انگبین

شاه‌انگبین توسط زنبورهای کارگر تولید می‌شود[41]. (گجمراک، 1374: 105). با توجه به ترکیبات پیچیده این ژل که شامل آب، پروتئین، لیپید، ویتامین، آنزیم، هورمون‌ها و آنتی‌بیوتیک‌ها است، اثرات دارویی زیادی دارد. از جمله تأثیرات شاه‌انگبین داشتن خاصیت آنتی‌اکسیدانی، درمان اختلالات عصبی، افزایش میزان گلوکز خون، درمان کلسترول بالا، آسیب‌های کبدی، پایین آورنده فشار خون، تنظیم فشار خون، ضد تومور، عامل آنتی‌بیوتیک، افزایش قدرت ایمنی و ضد آلرژی بودن آن است[42].

نتیجه‌گیری

در قرآن خانه‌سازی به عنوان اولین مأموریت زنبور عسل ذکر شده است که در بررسی‌های علمی نیز اولین کار زنبورها در ایجاد یک کلنی جستجو به‌منظور یافتن محلی مناسب برای ساخت کندو در ارتفاع‌ از سطح زمین است. براساس یافته‌های علمی به‌محض یافتن محل و ساخت کندو عده دیگری از زنبورهای کارگر به جستجوی منابع شهد و گرده گل می‌پردازند که در آیات قرآن این وظیفه به عنوان دومین کار زنبور عسل اشاره شده است. در قرآن پس از مکیدن شهد گل‌ها، بلافاصله وظیفه دیگر زنبورها، یعنی بازگشت به خانه و پیمودن مسیر تا رسیدن به کندو بیان شده است که در یافته‌های علمی نیز زنبورهای کارگر پس از جمع‌آوری مقداری شهد یا گرده در بازگشت به کندو از خورشید، زمین و آسمان و نیز ترشحات ملکه کمک می‌گیرند. در پایان آیه آورده شده از درون شکم زنبورها، شهدی به رنگ‌های گوناگون بیرون می‌آید که در بررسی‌های علمی نیز به این حقیقت دست یافته‌اند که با توجه به استفاده زنبورها از گل و گیاه‌های رنگارنگ عسلی که تولید می‌شود به رنگ‌های مختلف است. فرایند تولید عسل نیز از شکم یا معده زنبور شروع شده و ضمن تغییراتی مجدداً به دهان بر می‌گردد که تمام این وظایف به عهده زنبوران کارگر است که جنسیت ماده دارند و زنبورهای نر هیچ دخالتی در این امور ندارند. از این‌رو، آنچه در آیه بیان شده وظایف زنبوران مادة کارگر است؛ امّا ممکن است آیه درصدد بیان این مطلب که زنبور ماده، برای تهیه گرده گل و تولید عسل اقدام می‌کند، نباشد؛ زیرا می‌توان چنین استدلال نمود که آوردن فعل‌های تأنیث برای دلالت بر مؤنث معنوی «نحل» است و شاید بتوان گفت ادعّا اعجاز دربارة آن صحیح نیست.